بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - شرق /متن پیش رو در شرق منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
زینب اسماعیلی‌سیویری/ از انفجار هواپیمای 752 اوکراینی و مرگ 176 سرنشین آن 10 ماه گذشته است، اما داغ آن هنوز بر دل سنگینی می‌کند. غم ازدست‌رفتن جان‌هایی بی‌گناه که همه در اندیشه آینده‌ای بهتر بودند؛ آینده‌ای که به دلایل مشخص در مهاجرت دست‌یافتنی شده بود، آینده‌ای که تنها در 10 ثانیه خاکستر شد. اگرچه مقصران حادثه بازداشت و اکنون برخی به قید وثیقه آزاد شده‌اند، جعبه‌سیاه هواپیما خوانده شده و مسیر حقوقی پرداخت دیه به بازماندگان در حال ارزیابی است اما این همه اضلاع روبیک سرنگونی هواپیمای اوکراینی‌ نیست.
آیا این روبیک به‌سادگی قابل حل‌وفصل است؟
دی، ماه تلخی‌های بی‌پایان
دی در چند سال اخیر برای ایرانیان ماه پرحادثه‌ای بوده است؛ از پنجم دی 82 که دوسوم جمعیت شهر تاریخی بم زیر آوار زمین‌لرزه مدفون شدند ‌و دی‌ماهی که پلاسکو مقابل چشمان حیرت‌زده مردم در آتش سوخت و فرو ریخت و دی‌ماه دیگری که کشتی سانچی روی اقیانوسی از آب، در آتش سوخت. دی، ماه تلخی‌های بی‌پایان است.
دی 98 هم بی‌نصیب از آن‌همه حادثه‌ تلخ نبود؛ البته حادثه‌ای با ابعادی بین‌المللی. بامداد جمعه 13 دی 98 بود که خبر ترور سردار سلیمانی رسانه‌ها را درنوردید، کشور تا آستانه درگیری و جنگی تمام‌عیار با آمریکا پیش رفت، مهم‌ترین و محبوب‌ترین فرمانده نظامی ایران در کشوری دوست، هدف حمله و ترور قرار گرفته بود و به‌سرعت کشور سیاه‌پوش او شد. ‌ حالا نوبت انتقام و پاسخ‌دادن به اقدامی غیرقابل گذشت در قواعد بین‌الملل و اصول اخلاقی و انسانی بود. سه روز بعد از ترور سردار سلیمانی، در همان ساعت اولیه بامداد، نیروی هوافضای سپاه، به پایگاه عین‌الاسد در استان الانبار عراق و پایگاهی در اربیل که محل استقرار نیروهای آمریکایی بودند، موشک‌هایی شلیک کرد. اما آماده‌باش بعد از آن شلیک‌ها در بالاترین سطح ادامه داشت.
از انتقام تا خطای فاحش
پیش‌فرض این بود که دونالد ترامپ، شلیک موشک‌های ایرانی را بی‌پاسخ نمی‌گذارد. یکی از دیپلمات‌های مسئول در پرونده، ساعت سه‌ونیم صبح در حیاط وزارت خارجه با سفیر سوئیس در تهران ملاقات می‌کند. پیام تهران مشخص است، همان که بعدتر رسانه‌ای هم شد؛ ایران دیگر حمله نمی‌کند ولی اگر حمله دیگری انجام دهید، ایران شدیدتر پاسخ می‌دهد. البته بعدتر هم گفته شد که پیام محرمانه‌ای از طریق عمان منتقل شده که سردار علیرضا افشار، معاون پژوهشی دانشگاه دفاع ملی آن‌ را این‌گونه روایت کرد: «آمریکا درپی حمله {به عین‌الاسد} ازطریق عمان پیام فرستاد که ایران اجازه دهد به یک نقطه غیرمسکونی موشک شلیک کنیم، اما جمهوری اسلامی پاسخ داد اگر آمریکا هر حرکتی انجام دهد، ایران محکم‌تر پاسخ خواهد داد». دو جنگنده آمریکایی بعد از حمله به عین‌الاسد به سمت مرزهای غربی و جنوب ایران به راه افتاده بود که به‌نظر می‌رسد با این پیام‌ها به آشیانه بازگشتند.
تا آن‌ زمان همه‌چیز طبق برنامه انجام شده بود، اما پدافند متحرکی که برای آماده‌باش آن حادثه منتقل شده بود، کار دست همه داد. اولین و بدیهی‌ترین اقدام در استفاده از سامانه منتقل‌شده یعنی جهت‌یابی مجدد آن انجام نشده و کاربر آن طی شب آماده‌باش، بر مبنای جهت جغرافیایی اشتباه در حال رصد بوده است. در اولین خطا، کاربر دستگاه، با 105 درجه اختلاف در حال رصد شمال جغرافیایی موقعیت است. صبح‌دم هواپیمای اوکراینی از تهران به مقصد کی‌یف به راه می‌افتد، ساعت 6:19 کاربر سامانه موشکی، هواپیما را به‌ جای رصد حرکت از مسیر فرودگاه امام خمینی از مسیری دیگر ارزیابی کرده و تلاش می‌کند با مقام مافوقش تماس بگیرد. تماس برقرار نمی‌شود و او 10 ثانیه بعد بدون دریافت دستور مافوق تصمیم به شلیک می‌گیرد و جان 176 انسان غیرنظامی که در هیچ کجای این پازل ‌ تقصیری نداشتند، گرفته می‌شود. از خواندن جعبه سیاه تنها 14 ثانیه صوت تیم پرواز ثبت شده که به نظرشان می‌رسد چیزی به بدنه هواپیما اصابت کرده و آنها تصمیم می‌گیرند به فرودگاه برگردند. طبق بررسی‌ها، موشک به بدنه هواپیما اصابت نکرده، موشک در نزدیکی هواپیما منفجر شده و ترکش‌هایش به بخش‌های حساس هواپیما اصابت کرده و موجب سقوط هواپیما شده است.
حالا این پازل چند بُعد دارد: جمهوری اسلامی ایران، اوکراین، کانادا و افکار عمومی.
کی‌یف احتمالا راضی می‌شود
آنچه تاکنون بین ایران و اوکراین گذشته، نشان می‌دهد که این دو کشور قصد دارند موضوع را بین خود طبق قواعد بین‌المللی حل‌وفصل کنند. 11 اوکراینی در این پرواز حضور داشتند؛ از جمله 9 خدمه پرواز. همچنین هواپیما متعلق به اوکراین بوده که ایران باید غرامت آن را پرداخت کند. حضور 54 کارشناس اوکراینی در بازدید اولیه از صحنه حادثه که یک مقام آگاه می‌گوید حدود 30 نفرشان مأمور اطلاعات و امنیت این کشور بودند، نشان از تلاش اولیه ایران برای حل‌وفصل مسئله با اوکراین دارد. رفت‌و‌برگشت‌های تیم‌های کارشناسی به‌همراه دیپلمات‌ها که آخرین دور آن، هفته گذشته در تهران انجام شد نیز حاکی از همین موضوع است، اما این همه موضوع نیست. در‌حالی‌که کانادا با داشتن حدود 63 کانادایی و برخی دیگر که تابعیت هم‌زمان ایران و کانادا را داشتند توجیهی دارد که ادعای بیشتری در این زمینه داشته باشد. نخست‌وزیر کانادا، همان‌زمان گفت که 138 نفر از مسافران قصد سفر به کانادا داشتند.
مدعی‌ای که دسترسی کنسولی نمی‌دهد
موضوع پیگیری حادثه هواپیمای اوکراینی توسط کانادا شرایط پیچیده‌تری دارد. همین که از 176 سرنشین پرواز، 138 نفر آنها راهی اوتاوا بودند اما با توقف در مقصدی در میانه راه، نشانه‌ای از وضعیت را در خود دارد؛ تعداد زیادی ایرانی در این کشور زندگی می‌کنند اما برای خدمات کنسولی نیازمند تردد به کشورهای دیگر هستند. درحالی‌که این حجم بالای تردد بین دو کشور راه‌اندازی یک خط هوایی مستقیم را توجیه‌پذیر می‌کند. موضوعی که به واسطه نداشتن ارتباط سیاسی بین دو کشور، عملا هیچ‌گاه به‌صورت جدی در دستور کار نبوده است.
کانادا بعد از قطع رابطه با ایران در تاریخ 17 شهریور 91 اگرچه تحولات سیاسی داخلی را تجربه کرد و اگرچه از دولت راست‌گرای علاقه‌مند به اسرائیل به دولت میانه جاستین ترودو رسید اما هنوز گره رابطه‌اش با ایران باز نشده است. این کشور، قانونی تصویب کرده که براساس آن دیپلمات‌های ایرانی مصونیت ندارند و دولت ایران نیز به استناد قواعد بین‌المللی آن‌ را خلاف قانون دانسته است. اگرچه چندین دور مذاکره بین معاونان وزیر خارجه و تماس تلفنی بین وزرای خارجه دو کشور برقرار شده اما هنوز تحولی در این مورد رخ نداه است. با این اوصاف، دولت کانادا به شکلی در حادثه هواپیمای اوکراینی عمل کرد که کمتر کسی بابت ندادن خدمات کنسولی بین اتباع دو کشور، خرده‌ای به دولت ترودو گرفت. با اینکه او بدیهی‌ترین حق اتباع ایرانی و کانادایی را برآورده نکرده است.
آنچه در جمهوری اسلامی در واکنش به حادثه هواپیما رخ داده، بازداشت شش خاطی بوده که سه نفر از آنها با قید وثیقه آزاد شده‌اند و 10 نفر نیز تنبیهات دیگری دریافت کرده‌اند. در ادامه این روند نیز ایران اعلام کرده که طبق کنوانسیون‌های بین‌المللی خسارت هواپیما و دیه مسافران پرداخت می‌شود. این اقدامات می‌تواند طبق قواعد بین‌المللی کارهایی باشد که برعهده یک دولت قرار گرفته است اما این اقدامات به نظر نمی‌رسد برای کانادایی‌ها کافی باشد. کانادا با بازکردن یک پرونده حقوقی و قضائی در سیستم قضائی خود به دنبال بررسی موضوع به شکل دیگری است. بخشی از خانواده‌ها نیز در این حادثه شکایتی علیه ایران ثبت کرده‌اند. این کشور ادعا می‌کند که دولت کانادا در این حادثه خسارت دیده و دولت ایران باید به کانادا خسارت بدهد؛ موضوعی که ازمنظر ایران قابل قبول نیست. یکی از مقامات بررسی‌کننده پرونده می‌گوید که کانادا باید در قالب چارچوب‌های بین‌المللی، کنوانسیون شیکاگو، قواعد ایکائو و توافقات روی میز مذاکره به نتیجه برسد نه اینکه رویه خود را پیش ببرد. در این شرایط، حتی ایران حاضر به پرداخت دیه اتباع کانادایی نخواهد بود چون پرداخت دیه مرحله نهایی روند حقوقی قضیه است و باید با این روند، موضوع تمام شده باشد نه آنکه هم‌زمان پرونده‌ای در آن کشور باز باشد. برخی شنیده‌ها حاکی است که کانادا به‌دنبال اثبات تقصیر در سطحی بالاتر از کاربران سامانه‌ عملیات موشکی است‌.
افکار عمومی اما ضلع مهم و مبهم این پازل است؛ آیا با پرداخت دیه و خسارت هواپیما، افکار عمومی درباره حادثه تلخ هواپیمای اوکراینی اقناع می‌شود.