چاپ

سرزمین ایرانیان- ورزش یکی از عناصری است که می‌تواند هم بر شکل‌گیری هویت ملی مؤثر باشد و هم از آن تأثیر پذیرد و با ظرفیت نمادینی که دارد می‌تواند حتی ملتی کوچک از لحاظ سرزمینی و تاریخی را بزرگ و پراهمیت جلوه داده و غرور و هویت ملی آن را ارتقا دهد.

مفهوم هویت ملی به مجموعه نگرش‌ها، ویژگی‌ها و روحیاتی اطلاق می‌شود که یک فرد یا جامعه و فرهنگ را از دیگران متمایز می‌کند. یکی از مهم‌ترین ابعاد هویت، هویت ملی است که مجموعه‌ای از اعتقادات، باورها، خواست‌ها، فرهنگ و تاریخ مشترک است که در محدوده‌ای جغرافیایی، افراد را به همدیگر پیوند می‌دهد. در این میان ورزش یکی از مهم‌ترین عناصری است که می‌تواند در ایجاد هویت ملی نقش ایفا کند.

گسترش روزافزون ورزش در میان مردم و به‌ویژه جوانان، موجب اهمیت رو به افزایش مطالعات سیاسی و اجتماعی در خصوص ارتباط ورزش با سیاست دولت‌ها شده است. تا جایی که ورزش از یک‌سو باعث افزایش مقبولیت در داخل نظام‌های سیاسی و از سوی دیگر باعث کسب اعتبار در عرصه سیاست بین الملل می‌شود. به‌این‌ترتیب ورزش با اتکا بر توان سیاسی خود، با وحدت بخشیدن به نیروها، موجب ترویج و شکل‌گیری حس میهن‌پرستی در بطن جامعه می‌شود.

در این خصوص، گروهی از پژوهشگران کشورمان از پردیس بین‌المللی کیش و دانشکده تربیت‌بدنی و علوم ورزشی دانشگاه تهران، مطالعه‌ای را انجام داده‌اند که در آن نقش ورزش در فرآیند شکل‌گیری هویت ملی با تأکید بر کشور خودمان مورد بررسی علمی قرار گرفته است.

داده‌های این مطالعه با استفاده از مصاحبه عمیق و ساخت نیافته که خاص پژوهش‌های کیفی است گردآوری شده است. در این مطالعه، افراد مختلفی شامل ورزشکاران، مربیان و کادر فنی، اساتید، معلمان و کارشناسان ورزشی و بالاخره صاحب‌نظرانی از رشته‌های مطالعاتی جامعه‌شناسی و روان‌شناسی مشارکت داشته‌اند.

بررسی یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بعد اجتماعی ورزش، اهمیت زیادی دارد. در واقع ورزش، ضمن آن‌که پدیده‌ای جمعی و اجتماعی است، به شکلی نهادی، دارای کارکردهای خاصی برای نظام اجتماعی است که از یک‌سو ضمن رابطه‌ای همسو با ساختار اجتماعی و طبقاتی، باعث گرایش اقشار مختلف اجتماع به نوع خاصی از ورزش می‌شود.

این یافته‌ها همچنین بر بعد تاریخی ورزش نیز صحه می‌گذارد. به این معنی که ورزش، ضمن آنکه خود برخاسته از فرهنگ همزیستی و علایق جمعی یک جامعه تاریخی است، می‌تواند همچون امری اجتماعی، احیاگر اراده جمعی و پیوندهای تاریخی میان یک ملت نیز باشد. در عین‌حال، ورزش خود فارغ از وابستگی تاریخی، می‌تواند با به‌کارگیری نمادها، به تحریک روحیه قومی و ملی منجر شده و موجب فاخر نشان دادن ملت‌ها در مسابقات بین‌المللی و تصورات متفاوت‌تری به نسبت جایگاه تاریخی آن‌ها باشد.

خانم ایران احمد پور، دانشجوی دکتری تخصصی مدیریت ورزشی از پردیس بین‌الملل کیش دانشگاه تهران و همکاران ایشان در تبیین بیشتر نتایج پژوهش خود می‌گویند: «بنا بر تحلیل یافته‌ها و پاسخ مشارکت‌کنندگان، موضوع جغرافیایی نیز چه به لحاظ اقلیمی و چه به لحاظ جغرافیای سیاسی، در ورزش‌های تیمی و انفرادی نقش بارزی ایفا می‌کند. در این میان ورزش‌ها خود تابعی از شرایط اقلیمی و تغیر در آن هستند».

به اعتقاد این محققین:«عمده گرایش‌ها به ورزش‌های بومی به‌ مثابه برآیند این شرایط و محبوبیت مردمی آن‌ها، خود حاصل این مسئله است. همچنین موضوع ژئوپلیتیک ورزشی به‌عنوان مقوله ثانوی در بعد ورزشی، حاوی دو کارکرد مثبت و منفی است که ضمن بسترسازی سیاسی و ایجاد روابط فراملی و همگرایی ملی می‌تواند عرصه احساس تبعیض‌ها و خشونت‌ها باشد».

احمدپور و همکاران می‌افزایند: «یافته‌ها همچنین نشان داد که مشارکت‌کنندگان در این پژوهش، با قرار دادن ورزش در بطن گفتمان‌های سیاسی و نقش سازنده و ترویجی آن در همبستگی اجتماعی و ملی به لحاظ عاطفی و شناختی و جنبه دیپلماسی گرایانه و ایدئولوژیک آن، بر اهداف و مقاصد دولت‌ها در پس سیاست ورزشی صحه نهادند. به‌ عبارت‌ دیگر ورزش از منظر آن‌ها محلی است برای اجرا و پیاده کردن مقاصد بالای سیاسی اعم از همگرایی و وحدت ملی، مذاکرات بین‌المللی و غیره. در عین‌حال تشدید این سیاست‌ها می‌تواند بعد منفی و واگرایانه به خود بگیرد».

نتیجه کلی این تحقیق نشان می‌دهد که ورزش می‌تواند همبستگی ملی را تقویت کند و با ایجاد غرور ملی و گره زدن علایق گروه‌های مختلف جامعه، باعث همبستگی و وفاق در داخل کشور و قدرت‌نمایی در عرصه بین‌الملل شود. این پدیده، فارغ از جنبه تفریحی و عوامل بازدارنده از قبیل تعارض سازی میان هویت محلی، ملی و فراملی می‌تواند نقش مهمی در توسعه و رشد فرایند ملت‌سازی ایفا کند. به‌ نحوی‌که دولت‌ها با تدوین سیاست‌های ورزشی در راستای تقویت و تعمیق هویت ملی تلاش کرده و از طریق تهییج اجتماعی و شور و نشاط در فضای اوقات فراغت، به افزایش اعتماد اجتماعی و به‌تبع غرور ملی دست می‌یابند که خود موجب تقویت فرهنگ همزیستی مردمان یک مجموعه سرزمینی می‌شود.

به اعتقاد خانم احمدپور و همکاران: «ورزش می‌تواند مجرایی برای گره زدن علایق مردم مناطق مختلف کشور باشد که درنهایت همبستگی ملی را رقم می‌زند و می‌تواند بستری برای ابراز وجود هویت‌های سیاسی دیگر باشد».

قابل‌ذکر است نتایج این پژوهش در فصل‌نامه «مطالعات علمی» وابسته به مرکز مطالعات علمی که موسسه‌ای غیردولتی بوده و به مطالعه و شناخت عالمانه و روزآمد بنیادهای فرهنگی، هویتی، همبستگی و انسجام ملی جامعه ایرانی – اسلامی می‌پردازد، منتشر شده است.