چاپ

ایرانیان جهان - شرق / متن پیش رو در شرق منتشر شده و انتشار آن در اخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
با تغییر قریب‌الوقوع دولت در ایالات ‌متحده، خاورمیانه نیز تغییراتی را شاهد است که بروز آن در کوتاه‌مدت قابل تصور نبود. یکی از این تحولات، بهبود مناسبات عربستان و ترکیه است که با تماس تلفنی «ملک سلمان»، پادشاه عربستان و «رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهوری ترکیه کلید خورد. این دو کشور از سال 2018 و قتل «جمال خاشقجی»، روزنامه‌نگار منتقد حکومت عربستان در کنسولگری این کشور در استانبول، رابطه سیاسی خود را قطع کرده و در جبهه‌بندی‌های منطقه‌ای ازجمله در ماجرای تحریم قطر از سوی عربستان و متحدانش، رو‌در‌روی هم قرار گرفته بودند.
اما با گذشت بیش از دو سال و در حالی که «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهوری کنونی آمریکا، در حال ترک کاخ سفید است، آنکارا و ریاض به این نتیجه رسیده‌اند که زمان پایان‌دادن به تنش‌های دو‌جانبه فرا رسیده است. ملک سلمان هفته گذشته و قبل از آغاز نشست مجازی رهبران گروه 20 به میزبانی عربستان، با اردوغان تماس تلفنی برقرار کرد و دو طرف توافق کردند برای حل تنش‌های دو‌جانبه، به مذاکرات ادامه دهند. بلافاصله پس از این گفت‌وگو نیز «فیصل بن‌فرحان» در گفت‌وگو با خبرنگاران، گزارش‌های رسانه‌ها مبنی بر تحریم کالاهای ترکیه‌ای در عربستان را تکذیب کرد.
اردوغان هم در سخنرانی مجازی خود در نشست گروه 20، پاسخ گرمی به نشان‌‌دادن شاخه زیتون از سوی پادشاه عربستان داد و به تمجید از نقش ریاض در منطقه پرداخت و اعلام آمادگی کرد که آنکارا می‌خواهد دوستی دیرینه خود با ریاض را از سر بگیرد.
روز جمعه نیز «مولود چاووش اوغلو»، وزیر خارجه ترکیه، از دیدارش با فیصل بن‌فرحان، همتای عربستانی خود، در حاشیه نشست سازمان همکاری‌های اسلامی خبر داد. با استقبال عربستان و ترکیه از بهبود روابط، می‌توان به این نتیجه رسید که دو طرف در شرایط فعلی در این دیدگاه مشترک هستند که همکاری بهتر از رقابت می‌تواند منافع آنها را تأمین کند.
ترکیه و عربستان در سال‌های گذشته در سوریه با همکاری هم توانسته بودند حکومت «بشار اسد»، رئیس‌جمهوری سوریه را تا آستانه سقوط پیش ببرند و تنها روسیه و دیگر حامیان منطقه‌ای سوریه باعث شدند تا کفه ترازو به سود اسد سنگینی کند. آن زمان دولت «باراک اوباما»، رئیس‌جمهوری سابق آمریکا نیز تمایلی برای ورود به جنگی دیگر نداشت و با ورود ترامپ به کاخ ‌سفید هم ایالات‌ متحده دیگر نمی‌خواست درگیر خاورمیانه باشد. در این خلأ قدرت، بدون حضور پررنگ آمریکا، رقابت عربستان و ترکیه ادامه یافت. ترامپ در زمان حضور در کاخ سفید، برای بلندپروازی‌های «محمد بن‌سلمان»، ولیعهد عربستان، چک سفید امضا کرده بود و در مقابل انتظار داشت تا عربستان هم با در‌آمدهای نفتی هنگفت خود، تسلیحات نظامی بیشتری از ایالات ‌متحده خریداری کند.
اما امروز شرایط در حال تغییر‌کردن است؛ تا کمتر از دو ماه دیگر «جو بایدن»، رئیس‌جمهوری منتخب آمریکا، وارد کاخ سفید می‌شود؛ رئیس‌جمهوری که آشکارا از منتقدان سیاست‌های منطقه‌ای عربستان به‌شمار می‌آید و ریاض بیش از آنکارا نیاز دارد تا مناسبات دوجانبه را بهبود ببخشد.
«باتو کوشکان»، استاد دانشکده اقتصاد لندن، به روزنامه «دیلی‌صباح» ترکیه می‌گوید: «دموکرات‌ها معمولا دو کشور را بیش از همه در خاورمیانه مورد انتقاد قرار می‌دهند؛ ترکیه و عربستان. در شرایط فعلی و با اتفاقاتی که عربستان در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ در منطقه رقم زده، توجه و حساسیت دموکرات‌ها روی عربستان بیشتر شده است. ریاض به‌طور طبیعی مورد انتقاد کنگره قرار دارد و با ورود رئیس‌جمهوری دموکرات به کاخ ‌سفید، دشواری‌های عربستان دو‌چندان خواهد شد. در گذشته، سناتورها و نمایندگان کنگره تلاش می‌کردند مانع از نزدیکی بیش از اندازه آمریکا به عربستان شوند، اما رؤسای ‌جمهوری آمریکا مانع بزرگ این اقدامات محسوب می‌شدند. رؤسای ‌جمهوری آمریکا همواره عقیده داشتند با وجود اختلاف‌های گسترده میان واشنگتن و ریاض، منافع دو طرف حکم می‌کند که دو کشور مناسبات خود را حفظ کنند. همین عامل بود که مانع از اعمال تحریم‌های گسترده از سوی کنگره علیه عربستان پس از قتل خاشقجی شد».
نگرانی ریاض از بایدن
با ورود بایدن به کاخ‌ سفید، انتظار می‌رود کم‌و‌بیش همین رویکرد فعلی ایالات متحده در قبال عربستان ادامه یابد، اما احتمالا تفاوت بایدن و ترامپ اینجا خواهد بود که رئیس‌جمهوری دموکرات تلاش چندانی برای کاهش فشارهای کنگره علیه عربستان نخواهد کرد. بایدن پیش از این به‌صراحت خواستار پایان حمایت ایالات متحده از عملیات عربستان سعودی در یمن شده بود و احتمالا فروش سلاح‌های پیشرفته به عربستان را که ممکن است در درگیری‌های یمن استفاده شود، مسدود می‌کند.
از طرف دیگر، احتمال احیای برجام و پایان کمپین فشار حداکثری ترامپ بر ایران نیز نگرانی ریاض را برانگیخته است. در زمان ترامپ، عربستان سعودی متحدی ثابت‌قدم علیه ایران داشت، اما اکنون به نظر می‌رسد توافق برجام یا توافقی مشابه آن دوباره بازگردانده خواهد شد و توانایی مانور ایران در منطقه هم افزایش خواهد یافت.
ترکیه و عربستان در غیاب کامل رهبری آمریکا در خاورمیانه تحت ریاست‌جمهوری ترامپ، دچار اختلاف‌های زیادی شدند؛ زیرا منافع ترکیه و آرمان‌های عربستان سعودی در درگیری‌های مختلف منطقه‌ای، قابل سازش نبود. اکنون با احتمال اتخاذ نقش پیشگیرانه ایالات ‌متحده، هر دو کشور در حال آماده‌شدن برای انجام محاسبات جدید هستند.
بر اساس محاسبات عربستان سعودی، بدون شک ترکیه بیش از پیش در منطقه درگیر خواهد شد. ترکیه در مقایسه با دوران ریاست‌جمهوری اوباما، بازیگر منطقه‌ای قدرتمندتری شده و نشان داده است که اگر محاسبات امنیتی ایجاب کند، حتی حاضر به سرپیچی از خواست ایالات متحده است.
در این میان و در‌حالی‌که ترکیه رویکرد خصمانه به ایران ندارد، عربستان همچنان خواهان جلب حمایت آنکارا در برابر اقدامات و برنامه‌های منطقه‌ای ایران است. فهرستی طولانی از موضوعاتی وجود دارد که بر روند بهبود روابط ترکیه و عربستان سایه می‌اندازد. مصر و لیبی از‌جمله این موضوعات هستند. یک آشتی احتمالی نیازمند گام‌های محکم بیشتر از‌جمله از سوی رهبری عربستان ‌سعودی است که در درجه اول باید نگرانی‌های ترکیه از تحریم این کشور در کشورهای متحد عربستان را برطرف کند و در ادامه ثابت کند هنوز هم می‌توان مشارکت منطقه‌ای با عربستان داشت.
هنوز فرصت همکاری ترکیه و عربستان در زمینه مسائل منطقه‌ای و حل چالش‌ها و درگیری‌ها وجود دارد. ریاض تاکنون فشارهای امارات متحده عربی را برای عادی‌سازی روابط با بشار اسد در سوریه رد کرده و این خبر خوبی برای اردوغان است. از طرف دیگر، جلب حمایت ترکیه برای راه‌حلی برای یمن نیز می‌تواند عربستان را در موقعیت بهتری قرار دهد. در همین حال، ایجاد روابط نزدیک بین آنکارا و ریاض می‌تواند اثرات گسترده‌ای داشته باشد. مصر با وجود تنش‌هایی که با ترکیه دارد، می‌تواند تحت تأثیر ریاض قرار گیرد تا روابط نزدیک‌تر با آنکارا برقرار کند. اما مانع مهم برای بهبود رابطه عربستان و ترکیه، امارات متحده عربی است که عربستان سعودی را به سمت سیاست خارجی مخربی سوق می‌دهد و ممکن است تلاش کند که ریاض را از تصمیم خود برای بهبود رابطه با ترکیه منصرف کند؛ اقدامی که بعید است در انجامش موفق شود.