ایرانیان جهان - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
فائزه کلامی| تأسیسات هسته‌ای فردو، واقع در دل کوه‌های زاگرس و نزدیک قم، یکی از حساس‌ترین مراکز برنامه هسته‌ای ایران است که به‌دلیل موقعیت زیرزمینی و نقش کلیدی در غنی‌سازی اورانیوم، در کانون توجهات جهانی قرار دارد. در تاریخ 1 تیر 1404، ایالات متحده عملیاتی با نام «چکش نیمه‌شب» علیه سه تأسیسات هسته‌ای ایران، از جمله فردو، نطنز و اصفهان اجرا کرد. این عملیات، با استفاده از بمب‌افکن‌های رادارگریز B-2 Spirit و بمب‌های سنگرشکن GBU-57A/B، به‌قصد نابودی برنامه هسته‌ای ایران انجام شد. ایالات متحده ادعای نابودی کامل برنامه هسته‌ای ایران در فردو را دارد، اما یک ارزیابی فاش‌شده از سوی آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا نشان می‌دهد که اجزای اصلی برنامه هسته‌ای ایران نابود نشده‌اند و این حملات تنها پیشرفت ایران را برای چند ماه به عقب انداخته‌اند، نه چند سال. ادعایی که به‌شدت توسط رئیس‌جمهور آمریکا و وزیر دفاع مورد انتقاد قرار گرفته است.
جانمایی فردو در دل کوه؛ استراتژی حفاظتی
تأسیسات هسته‌ای فردو، یک مرکز غنی‌سازی اورانیوم است که تحت نظارت سازمان انرژی اتمی ایران (AEOI) فعالیت می‌کند و شامل دو تونل اصلی است که بیش از 3,000 سانتریفیوژ پیشرفته، از جمله مدل‌های IR-4 و IR-6، در آن‌ها مستقرند. شبکه‌ای از تونل‌های کوچک‌تر، سامانه‌های تهویه چندگانه، برق اضطراری و مسیرهای انحرافی داخلی، این مرکز را به یک دژ نفوذناپذیر تبدیل کرده است. برخلاف نطنز، که در عمق 20 متری قرار دارد، عمق 90 متری فردو آن را در برابر حملات متعارف و حتی حملات هسته‌ای تاکتیکیِ محدود مقاوم می‌کند. ایران در 2009، پس از افشاگری غرب، وجود این تأسیسات را تأیید کرد و اعلام نمود که برای «ایمنی مردم» و حفاظت از حملات احتمالی ساخته شده است. پس از حملات سایبری مانند ویروس استاکس‌نت به نطنز در 2010، فردو به مهم‌ترین سایت غنی‌سازی ایران تبدیل شد. این سایت با تونل‌های تقویت‌شده، بتن آرمه چندلایه و سامانه‌های موشکی زمین‌به‌هوای ایرانی و روسی محافظت می‌شود که آن را به یکی از مستحکم‌ترین تأسیسات هسته‌ای جهان تبدیل کرده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) تأیید کرد که عمق زیاد فردو، حتی در برابر بمب‌های سنگرشکن GBU-57 آمریکا، مقاومت بالایی دارد. این طراحی، پاسخی استراتژیک به تهدیدات نظامی اسرائیل و آمریکا بود.
غنی‌سازی اورانیوم در فردو برای تولید ایزوتوپ اورانیوم-235 انجام می‌شود که کاربرد دوگانه دارد. یکی از این کاربردهای مهم برای استفاده تحقیقاتی و پزشکی است که نیاز به غنی‌سازی تا غنای 20 درصد دارد. ایران نیز تأکید دارد که برنامه‌اش صلح‌آمیز است و غنی‌سازی برای سوخت راکتور تهران یا پژوهش‌های پزشکی انجام می‌شود.
فردو نماد پیشرفت علمی و مقاومت ایران در برابر فشارهای بین‌المللی همچون تحریم‌ها شناخته می‌شود و از این جهت برای افکار عمومی در ایران و جهان اهمیت دارد. وجود سانتریفیوژهای پیشرفته نسل ششم و توانایی غنی‌سازی تا 90 درصد، جایگاه ایران را در مذاکرات تقویت کرد. به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در 2018، ازسرگیری غنی‌سازی بالای 20 درصد در فردو به‌عنوان ابزاری برای مذاکره با غرب به کار گرفته شد. از این‌رو آمریکا و رژیم صهیونیستی معتقدند که ظرفیت غنی‌سازی فردو می‌تواند برای تولید سلاح هسته‌ای استفاده شود و این نگرانی، فردو را به هدف اصلی حمله «چکش نیمه‌شب» تبدیل کرد.
عملیات چکش نیمه‌شب؛ جزئیات حمله
پیت هگست، وزیر دفاع، همراه با ژنرال دن کِین، رئیس ستاد مشترک آمریکا، صبح پنج‌شنبه 5 تیرماه در یک نشست خبری، جزئیات عملیات چکش نیمه‌شب علیه سه تأسیسات هسته‌ای فردو، نطنز و اصفهان را ارائه کردند. این عملیات، بزرگ‌ترین عملیات رزمی بمب‌افکن‌های B-2 Spirit در تاریخ آمریکا بود که در 1 تیر 1404 اجرا شد. هر B-2 زیر بال‌هایش دو بمب GBU-57A/B را حمل می‌کند که هر کدام 13.6 تن وزن دارد و به‌عنوان بزرگ‌ترین بمب‌های متعارف (غیرهسته‌ای) جهان با نام سنگرشکن شناخته می‌شود.
این عملیات در مجموع 37 ساعت (یعنی زمان برخاستن بمب‌افکن‌ها از پایگاه وایتمن در میسوری آمریکا تا زمان بازگشت آن‌ها به این پایگاه) طول کشید و شامل 125 هواپیما، از جمله 7 تا 9 بمب‌افکن B-2، جنگنده‌های F-22، F-35، F-15، هواپیماهای سوخت‌رسان KC-135، هواپیماهای شناسایی RQ-4 و یک زیردریایی کلاس اوهایو بود. حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران در ساعت 1:45 بامداد به وقت ایران آغاز شد و تا 2:35 بامداد ادامه یافت.
هفت تا نه B-2 از پایگاه وایتمن در میسوری پرواز کردند و بعد از طی 10٬800 کیلومتر به ایران رسیدند. در ساعت 18:00 به وقت شرق آمریکا، دو B-2 به سمت گوام پرواز کردند تا رادارهای ایران را گمراه کنند. هفت B-2 اصلی، با اسکورت جنگنده‌ها، از مسیر اقیانوس اطلس، تنگه جبل‌الطارق، مدیترانه، لبنان، سوریه و عراق وارد ایران شدند. سوخت‌گیری هوایی در نزدیکی قبرس انجام شد. جنگنده‌های F-22 و F-35 در ارتفاع بالا و سرعت مافوق صوت پرواز کردند تا سامانه‌های پدافند ایران (مثل اس-300) را فعال کنند. هم‌زمان، 24 موشک تاماهاوک از زیردریایی در خلیج عمان به سمت اصفهان شلیک شد. در ساعت 1:45، 12 بمب GBU-57 روی دو دریچه تهویه فردو رها شدند و دقت هدایت لیزری آن‌ها توسط جنگنده‌های همراه تضمین شد. دو بمب دیگر روی نطنز و 30 موشک تاماهاوک روی اصفهان اصابت کردند و در نهایت، هواپیماها از همان مسیر و بدون گزارش هیچ شلیکی از سوی ایران خارج شدند.
اسناد لو‌رفته پنتاگون؛ تناقض در ادعاها
پس از این عملیات، دونالد ترامپ در 1 تیرماه در Truth Social نوشت: «حمله بسیار موفقیت‌آمیز بود و تأسیسات کلیدی نابود شدند.» ژنرال کین، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا نیز گفت: «هیچ ارتش دیگری نمی‌توانست این کار را انجام دهد. ما بیش از یک دهه برای حمله به این سایت آماده‌سازی انجام داده بودیم.» دو افسر از آژانس کاهش تهدیدات دفاعی به‌طور تمام‌وقت برای جستجوی آسیب‌پذیری‌های این سایت منصوب شده بودند و از مدل‌های کامپیوتری پیشرفته برای بررسی چگونگی آسیب‌رساندن به آن استفاده می‌شد. همچنین یک روز پس از حمله آمریکا، اسرائیل نیز مسیرهای دسترسی به فردو را بمباران کرد تا هرگونه بازگشت به این تأسیسات را به تأخیر اندازد. رافائل گروسی، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در مصاحبه با رادیو فرانسه گفت که معتقد است سانتریفیوژهای موجود در این سایت «دیگر عملیاتی نیستند». تصاویر ماهواره‌ای مکسار نیز شش گودال و گردوغبار در اطراف فردو را نشان می‌دهد. همچنین ارزیابی اولیه پنتاگون ادعا کرد که فردو، نطنز و اصفهان «خسارات شدید» دیده‌اند. با این حال، اسناد لو‌رفته آژانس اطلاعات دفاعی (DIA) به CNN در 4 تیرماه نشان داد که عملیات چکش نیمه‌شب نتوانست تأسیسات فردو را کاملاً نابود کند. این اسناد، با برچسب «اطمینان پایین»، گزارش دادند که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران حفظ شده و اکثر سانتریفیوژها سالم مانده‌اند و برنامه هسته‌ای ایران تنها چند ماه عقب افتاده است. موضوعی که هگست، وزیر دفاع آمریکا، در کنفرانس خبری آن را «یک گزارش داخلی» خواند که مورد سوءاستفاده قرار گرفته و اعلام کرد این گزارش در واقع یک restrike report است تا ارزیابی کنیم آیا به حمله مجدد نیاز است یا نه.
کارشناسان نیز معتقدند با وجود 12 بمب GBU-57 که روی فردو ریخته شده است، عمق 80 متری و بتن آرمه تأسیسات فردو در برابر آن‌ها مقاومت کرده و عدم فروریزش تونل‌های زیرزمینی فردو نشان‌دهنده مقاومت ساختاری است و در نتیجه، ظرفیت غنی‌سازی به‌طور کامل از بین نرفته است. با این حال، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگویی در صداوسیما، خسارات واردآمده به تأسیسات اتمی ایران بر اثر حملات رژیم اسرائیل و آمریکا را «جدی» ارزیابی کرد.
در عین حال، ایران ادعا کرد که مواد حساس، از جمله 480 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده، پیش از حمله به مکانی نامعلوم منتقل شده بود. واشنگتن‌پست گزارش داد که 16 کامیون قبل از حمله در فردو مشاهده شدند و اورانیوم غنی‌شده را از آن‌جا انتقال دادند. گروسی نیز در مصاحبه با شبکه فاکس‌نیوز در سخنانی مدعی شده بود: ایران اورانیوم 60 درصدی که غنی کرده، در مکان‌های تاریخی اصفهان پنهان کرده است. سخنانی که با واکنش تند عراقچی، وزیر خارجه ایران، مواجه شد و در توییتی، اظهارات گروسی را زمینه‌ای برای تصویب قطعنامه‌ای با انگیزه سیاسی علیه ایران در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین حملات غیرقانونی اسرائیل و آمریکا به سایت‌های هسته‌ای ایران دانست. ایران همچنین در واکنش به این حملات، در 4 تیرماه قانون تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را در مجلس تصویب و سپس توسط ریاست‌جمهوری ابلاغ کرد. بر اساس این قانون، فعالیت‌هایی مثل نصب دوربین‌ها و بازرسی‌ها متوقف شده تا «امنیت تأسیسات و دانشمندان» تضمین شود.
در مجموع، با توجه به اظهارنظرهای دو طرف، وضعیت موفقیت‌آمیز بودن عملیات چکش نیمه‌شب علیه تأسیسات فردو در هاله‌ای از ابهام است؛ زیرا از نظر تاکتیکی، غافلگیری و عدم واکنش پدافند ایران، این عملیات را برای آمریکا موفقیت‌آمیز جلوه می‌دهد، اما از نظر استراتژیک، هدف نابودی کامل محقق نشد؛ از این‌رو برخی تحلیلگران آن را «نیمه‌موفق» می‌دانند.
بازار ![]()