ایرانیان جهان - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
علی ایوبی| روزی که محمود احمدی‌نژاد با لبخندی بر لب و با کنایه گفت که «تحریم‌ها کاغذپاره است» و بر باد قیمت بالای صد دلار هر بشکه خوابیده بود، احتمال به یقین نمی‌دانست راهی که در پیش گرفته کار را به جایی خواهد رساند که دولت مجبور شود به دلیل تحریم‌ها کشت خشخاش در کشور را شروع کند. هفته گذشته بود که سخنگوی دولت از نیازهای دارویی مخصوصاً در دسته ضددردها گفت که کار را به آنجا رسانده که دولت مجبور شده مجوز کاشت خشخاش را صادر کند.
تریاک در صنعت داروسازی برای تولید کدئین فسفات (داروی مخدر ضددرد، ضدسرفه و ضداسهال)، مورفین سولفات (داروی درد شدید و تسکین قبل از جراحی و داروی کمکی بی‌هوشی)، بوپرنورفین (داروی مُسکن) و نوسکایین (ضد سرفه) استفاده میشود.این داروها از طریق رعایت استانداردهای( GMP استانداردهای بین‌المللی مربوط به روش‌های خوب ساخت) تولید میشوند و سازمان غذا و دارو بر این مسئله نظارت دارد.»
هند، ترکیه و استرالیا، سه کشوری هستند که تولیدکننده اصلی تریاک برای تولید دارو محسوب میشوند و بر اساس آمار، سالانه 2 هزار تن تریاک تولید و به کشورهای دیگر صادر می‌کنند. هند و ترکیه جزو تولیدکنندگان دارو و مواد اولیه دارویی نیز هستند و صنایع خود آنها نیز از این تولیدات استفاده می‌کنند. در ایران اما به دلیل غیرقانونی بودن کشت خشخاش، نیاز صنعت داروسازی از طریق کشفیات نیروی انتظامی تامین میشود و در اختیار صنعت داروسازی قرار می‌گیرد و مابقی معدوم میشود.
یک بار در سال 1392، تولیدکنندگان دارو از اینکه مواد اولیه تریاک در اختیار آنها قرار نگرفته، اعتراض کردند که این موضوع باعث شده نتوانند دارو تولید کنند و همین باعث کمبود داروهای مخدر و مشتق از تریاک شد که مسئولان وزارت وقت بهداشت اعلام کردند اختلاف و ناهماهنگ‌ی بین مراجعی که باید تریاک را به کارخانه‌ها تحویل می‌دادند باعث کاهش تولید و بروز کمبودها شده است.
نیاز دارویی داریم
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت درباره مجوز کشت خشخاش اینگونه توضیح داده است: «موضوع کاشت خشخاش با توجه به نیازهای دارویی، جزو موضوعاتی است که ریشه در قبل از انقلاب دارد و ایران به صورت کاملاً داوطلبانه آن را می‌کاشت اما بعد از انقلاب از کاشت خشخاش انصراف داد و سراغ واردات رفت.»
پیش از انقلاب، قانون «اجازه کشت محدود خشخاش و صدور تریاک» در1347/12/13 در مجلس شورای ملی تصویب شد که بر اساس ماده 1 این قانون: «از تاریخ تصویب این قانون تا زمانی که کشت خشخاش در کشورهای همسایه ایران ادامه داشته باشد وزارت اصلاحات ارضی و تعاون روستایی مجاز خواهد بود در مناطق و به مساحتی که هر ساله با تصویب هیئت وزیران تعیین میشود به کشت خشخاش مبادرت کند. دولت مکلف است در صورت اطمینان از این کشت خشخاش در کشورهای همسایه موقوف شده کشت آن را در ایران متوقف کند.»
در ماده دوم نیز آمده بود: «کلیه معاملات(اعم از داخلی و خارجی) و نگاهداری و تیاری و حمل و نقل مواد افیونی (تریاک- شیره و سایر مشتقات آن) در انحصار دولت خواهد بود.» و در ماده سوم آمده بود: «مصرف مواد افیونی در ماده 2 جز با مجوز طبی و یا برای امور علمی ممنوع است و مرتکبین مشمول حداکثر مجازات مقرر در قوانین مربوط خواهند بود.»
آن‌طور که از سخنان سخنگوی دولت پیداست صادرکننده اصلی خشخاش به ایران، کشور افغانستان است چراکه به گفته مهاجرانی: «با توجه به تغییراتی که در افغانستان صورت گرفت و تغییراتی که طبیعتاً در جریان‌های سیاسی آنجا وجود داشت منابع ما به سرعت رو به کاهش گذاشت.»
همین دست دولت را برای تامین خشخاش مورد نیاز دارویی کشور بسته و باعث شده بین واردات و کشت آن یکی را انتخاب کند. مهاجرانی گفته: «راهی که برای این قضیه وجود داشت یا واردات بود یا تامین داخل که طبیعتاً با توجه به اینکه امکان کاشت وجود دارد و از طرفی تامین آن ممکن است ما را دچار ناپایداری کند، با تجربه تحریم‌هایی که وجود دارد و بعضاً سایه‌های سیاسی که متاسفانه بر روی موضوعات ما انداخته میشود، جمع‌بندی بر این شد که به سمت تولید داخل برویم.» مهاجرانی البته گفته که این کار با همه سازوکارهای نظارتی که برای این قضیه وجود دارد، انجام خواهد گرفت.
جالب آنکه طالبان که بر افغانستان حکومت دارد بر روی کشت خشخاش در این کشور حساس است و با متخلفان برخورد می‌کند. آذرماه پارسال بود که شفیق‌الله حفیظی، مدیر مبارزه با مواد مخدر فرماندهی پلیس ولایت بدخشان اعلام کرد 31 نفر را هنگام کشت خشخاش با مقداری تخم تریاک دستگیر کرده‌اند و این افراد را به نهادهای قضایی تحویل داده‌اند تا پرونده‌های آنان مورد بررسی قرار بگیرد. به گفته حفیظی نیروهای امنیتی به صورت شبانه‌روزی تلاش می‌کنند تا از کشت، قاچاق و فروش مواد مخدر در ولایت بدخشان که از جنجالی‌ترین مناطق افغانستان در زمینه کشت خشخاش است، جلوگیری کنند.
ممکن است این رویه طالبان در مهار کشت خشخاش و کاهش تولید آن، بر ورود غیرقانونی و کشف و ضبط این محصول به کشور ما نیز تاثیر گذاشته باشد. آن‌طور که حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر گفته کشفیات مواد مخدر مانند تریاک، مرفین و هروئین در کشور کاهش یافته و از بالای هزار تن در سال 1399 به کمتر از 375 تن در سال 1403 رسیده است. از یک طرف می‌توان برای کشف این مقدار مواد مخدر در مرز خوشحال بود چراکه باعث خواهد شد تعداد کمتری از افراد را آلوده خود کند اما ضرر بزرگی را متوجه صنعت داروسازی و تولیدکنندگان داروهای مخدر در کشور کرده و آنان را با بحران مواجه کرده است.
تریاک، جزو مواد اولیه و تاثیرگذار کارخانه‌های تولید داروهای مخدر در ایران هستند و مواد مخدری که در مرز ایران و افغانستان کشف میشود به شرکت‌های داروسازی در داخل کشور داده میشود تا داروهای خاص خود را تامین و تولید کنند، اما با این شرایط که تولید خشخاش در افغانستان کم شده و طالبان بر روی آن نظارت شدید دارد، دولت برای حل این مشکل یا باید کشت خشخاش را آزاد می‌کرد و یا واردات آن را از منابع بین‌المللی پیگیری می‌کرد که در شرایط تحریم و نبود ارز کار دشواری است و در این میان اولین افرادی که آسیب جدی می‌بینند بیماران هستند. در قانون مبارزه با مواد مخدر نیز به این موضوع پرداخته شده و بر اساس ماده 41 این قانون: «کشت خشخاش برای مصارف پزشکی و دارویی و با درخواست وزارت بهداشت و تحت نظر وزارت جهاد کشاورزی و با نظارت ستاد مبارزه با موادمخدر، مجاز است.»
خلیل‌الله همایی‌راد، رئیس کارگروه مبارزه با موادمخدر و اعتیاد مجمع تشخیص مصلحت نظام در یادداشتی با عنوان «ماجرای خشخاش و ناترازی!» که روز گذشته در ایرنا منتشر شد به موضوع ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان اشاره کرده و نوشته است: «در موضوع ناترازی تریاک؛ حکایت از این قرار بوده که در دهه‌های گذشته، نیروهای انتظامی و امنیتی، با جانفشانی موادمخدر کشف می‌کردند و لذا سیستم درمانی کشور به صورت تقریباً مجانی به مواداولیه دارویی دسترسی داشت و قرص و شربت و آمپول می‌ساخت و با قیمت پایین در اختیار نیازمندان می‌گذاشت.
حالا معلوم شده که کفگیر در سال‌های اخیر به ته دیگ خورده است و کشفیات در سال گذشته به یک‌چهارم رسیده و درصد خلوص مواد مکشوفه نیز، آن‌گونه که دکتر ذوالفقاری در مصاحبه مطبوعاتی اخیر خود گفت؛ از 26 درصد به 11 درصد تنزل یافته است و این یعنی احتمال فاجعه در سیستم دارویی! چرا این اتفاق افتاده که دولت چهاردهم مجبور به تصمیم‌گیری در باره کشت خشخاش شود، به این دلیل که ستاد مبارزه با موادمخدر در دوران قبل نتوانسته بود اثرات محیطی ناشی از ممنوعیت کشت در افغانستان را به درستی ارزیابی و در مقام عمل، برای آن چاره‌اندیشی کند. لذا کشور از یک سو با کمبود جدی مواد اولیه دارویی مواجه شد و از سوی دیگر بستر نوعی الیگارشی برای کشت غیرمجاز در گوشه و کنار ایجاد گردید.»
قرار نیست آزاد شود
یک روز قبل از سخنان سخنگوی دولت، حسین ذوالفقاری، نماینده رئیس‌جمهور و دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر نیز به موضوع کشت خشخاش در کشور اشاره کرده و در نشستی تخصصی با عنوان «پیشگیری از اعتیاد، طرح تحولی درمان و مبارزه با کشت خشخاش» گفته بود که قرار نیست کشت مواد مخدر در کشور آزاد شود و این را عده‌ای به اشتباه و غلط گفته‌اند و در صورت تصویب این موضوع در جلسه ستاد قرار است در گام نخست کشت «شقایق‌الیفرا» و «شاهدانه» صورت بگیرد.
شقایق‌الیفرا، گیاهی است که مورفین ندارد و از آن داروی بوپرنورفین ساخته میشود که بعد از متادون بزرگترین داروی درمان اعتیاد است اما گران. ذوالفقاری گفته در حال حاضر شرکت‌های دارویی و وزارت بهداشت درباره تأمین مخدرهای مورد نیاز برای تولید دارو به صراحت اعلام نیاز کرده‌اند و گفته‌اند در صورت عدم فکر دراین خصوص سلامت کشور مورد خطر است به همین دلیل این محصولات توسط کشاورزان قابل استحصال نیست و صرفاً به مصرف دارویی اختصاص دارد.
بر اساس قانون و طبق ماده‌های 1، 2، 3 و 4 قانون مبارزه با مواد مخدر، هرگونه کشت و فروش خشخاش، بذر خشخاش و شاهدانه جرم شناخته شده و برای آن مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است. اگر فردی اقدام به کشت خشخاش کند، علاوه بر امحای مواد ممنوعه، مجازات‌های دیگری همچون جزای نقدی، شلاق و حبس در نظر گرفته میشود و در صورت تکرار، در مرتبه چهارم فرد به مجازات اعدام محکوم خواهد شد. نزدیک به یک ماه پیش نیز دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره کشت خشخاش در کشور سخن گفته بود که با واکنش غلامرضانوری‌قزلجه وزیر جهاد کشاورزی مواجه شد که گفت «هنوز هماهنگی رسمی در این زمینه انجام نشده است.»
ذوالفقاری گفته بود: «قبل از انقلاب کشت انجام می‌گرفت و برای مصارف دارویی و حتی برای مصرف داروی دیگر کشورها نیز از این طریق صادرات انجام می‌شد، اما بعد از انقلاب، ایران به صورت داوطلبانه براساس مصوبه شورای انقلاب، موضوع کشت خشخاش ممنوع اعلام شد. اما یک استثناء قائل شده‌اند که براساس ماده 41 قانون، در صورتی که وزارت بهداشت برای امور درمانی و صنعتی اعلام نیاز کند، براساس پروتکل‌های جهانی این موضوع متصور است.»
آن‌طور که ذوالفقاری عنوان کرده وزارت بهداشت رسماً اعلام کرده که باید برای تأمین مواد مخدر مورد نیاز شرکت‌های دارویی اتخاذ تصمیم شود و مسئله سلامت جامعه باید مورد توجه قرار گیرد و در نهایت گفته: «امروز در آستانه‌ای هستیم که باید در کشور تصمیم‌گیری شود.»
وزیر جهاد کشاورزی اما در گفت‌وگویی که با خبرآنلاین داشت در واکنش به سخنان دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: «هنوز هماهنگی رسمی در این زمینه انجام نشده است و این نظر صرفاً نظر کارشناسی و فنی خودشان بوده است، اما هنوز وارد مراحل جدی نشده‌اند و با ما صحبتی درباره آن نداشته‌اند.» او گفته بود: «هنوز به این موضوع فکر نکردیم که واقعاً چه نیازی وجود دارد، چقدر باید باشد و اصلاً آیا باید کشت انجام شود یا خیر. این موضوع پیچیده است و نمی‌توان فی‌البداهه به آن پاسخ داد. ما هنوز هیچ اطلاعیه رسمی دریافت نکرده‌ایم و در حال حاضر کشت هم ممنوع است.» البته حرف‌های هفته گذشته سخنگوی دولت مبنی بر صدور مجوز از سوی دولت برای کشت خشخاش نشان از این دارد که پیچیدگی موضوع حل شده و هماهنگی‌ها انجام گرفته است.
حمایت در مجلس
اردیبهشت امسال نیز یکی از نمایندگان مجلس به نیاز درمانی کشور به انواع داروها اشاره کرده و پیشنهاد داده بود تریاک کشت داخل را به نرخ مصوب دولتی خریداری کنیم.
رضا سپهوند نماینده خرم‌آباد گفته بود: «سالانه ما از افغانستان برای تولید دارو تریاک وارد می‌کنیم که آن هم نامرغوب است، در صورتی که در کشور ما کشاورزان تولید می‌کنند. بیاییم با نرخ مصوب دولتی از کشاورزان خریداری کنیم.» او عنوان کرده بود: «من خودم در تهران هستم، سر کوچه من دختر و پسرها مواد می‌کشند. بروید جلوی آنها را بگیرید، نه کشاورزی که به دلیل فشار اقتصادی مجبور است خشخاش کشت کند. ما در مجلس در رابطه با همین موضوع کشت خشخاش مصوبه‌ای بردیم و مجلس فعلاً در حال بررسی است که کشاورز کشت کند و دولت با نرخ مصوب برای داروسازی خریداری کند.»
سپهوند در گفت‌وگو با همشهری آنلاین گفته که نام این طرح «کشت مدیریت‌شده گیاه دارویی خشخاش برای تأمین مصارف دارویی» است. او گفته: «ابتدای انقلاب، برای کنترل تعداد معتادان به‌طور شتاب‌زده کشت خشخاش کاملاً ممنوع شد. حالا بعد از چهار دهه، هم اعتیاد به‌شدت افزایش داشته و هم تنوع مواد مخدر بیشتر شده است؛ مصرف از مواد سنتی به مواد صنعتی تغییر کرده است که آسیب خیلی بی‌شماری دارند.»
به گفته این نماینده مجلس: «در سال 1334 قانون کشت محدود و کنترل‌شده خشخاش تصویب شد که تا سال 1359 پابرجا بود. پس از ممنوعیت کامل، چند قانون مختلف در این زمینه تصویب شد و حتی در بعضی دوره‌های آزاد بودن کشت، صادرات داشتیم و بخشی از درآمد دولت از آن تأمین می‌شد.» نماینده خرم‌آباد ممنوعیت کشت خشخاش را پاک کردن صورت‌مسئله دانسته است. نیاز کشور به تریاک برای تولید داروهای ضروری بیش از 600 تن است که کشفیاتی که در این خصوص انجام میشود عموماً ناخالص هستند و هزینه بالایی برای داروسازان دارند.
مصرف 45 درصد تریاک جهان
آن‌طور که پیداست هرچند دارو از تحریم‌ها مستثنی شمرده شده اما کشور ما هم تحریم‌های فرساینده را تحمل می‌کند و هم بیماران با کمبود و حتی نبود دارو مواجه هستند و همین باعث شده تا رئیس اداره دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو به چالش‌های تأمین مواد اولیه داروهای مخدر اشاره کند و از ضرورت بازگشت ایران به کشت قانونی خشخاش یا افزایش واردات رسمی از منابع معتبر بین‌المللی بگوید.
اسحاق اسماعیلی در این باره به سابقه ایران در کشت قانونی خشخاش اشاره کرد و گفت: «تا پیش از انقلاب ایران یکی از هفت کشور دارای مجوز بین‌المللی INCB برای کشت خشخاش و تولید داروهای مشتق از آن بود اما پس از انقلاب به صورت داوطلبانه از این کشت انصراف داد و برای تامین داروهای مشتق از خشخاش مجبور شد به سمت کشفیات قاچاق روی بیاورد. این تصمیم باعث شد تأمین مواد اولیه برای تولید دارو با محدودیت مواجه شود.»
او عنوان کرد: «برای تولید داروهایی مانند مورفین و پتیدین و مُسکن‌های قوی تنها دو راه وجود دارد؛ صدور مجوز کشت قانونی یا واردات رسمی از منابع معتبر بین‌المللی. در غیر این صورت بیماران در معرض کمبود دارو قرار می‌گیرند. البته چون کشت کشورها کنترل شده و تحت نظارت شدید است بنابراین تامین از طریق واردات به راحتی امکان‌پذیر نیست. ضمن اینکه در صورت تهیه، ارزبری خیلی زیادی خواهد داشت. درحالی‌که در 4 دهه گذشته چون همه فرآیندها در داخل انجام می‌شد مشکلات تامین و ارزی جود نداشت.»
اما در این میان این پرسش مطرح است که آیا صدور مجوز برای کاشت خشخاش هرچند با نظارت و پیگیری سختگیرانه دولت صورت بگیرد باعث افزایش مصرف و فروش غیرقانونی آن نخواهد شد و آیا ستاد مبارزه با مواد مخدر برای اینگونه سوءاستفاده‌ها راهکاری دارد؟
تریاک از هسته دانه گل خشخاش خشک شده و شیره نارس این گیاه تهیه میشود و گل تریاک حاوی انواع آلکالوئیدهایی مانند مورفین، کدئین و تبائین (پارامورفین) است و برای تهیه انواع مواد افیونی کاربرد دارد. پس از خالص کردن تریاک معمولاً از آن به‌عنوان ماده‌ای افیونی و مخدر برای تسکین درد یا تفریح و سرگرمی استفاده میشود.
باشگاه خبرنگاران جوان چندی پیش خبر داد که رضا ملک‌زاده معاون سابق وزیر بهداشت در یک همایش تخصصی در حوزه پزشکی درباره افزایش مصرف تریاک در کشور گفته که در کل کشور 10 درصد مردم ایران تریاک مصرف می‌کنند. او گفته: «حدود 45 درصد تریاک تولیدی جهان در ایران مصرف میشود و 10 درصد افراد بالای 40 سال درگیر مصرف تفننی یا اعتیادی هستند.» ملک‌زاده همچنین هشدار داده که سرطان‌زایی تریاک حتی از سیگار بیشتر است.
سعید صفاتیان، تحلیل‌گر و پژوهش‌گر اعتیاد، در گفت‌وگویی که با خبرآنلاین داشت گفته بود تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر در ایران حدود 4 میلیون نفر هستند که حداقل نیمی از آنها تریاک مصرف می‌کنند و از این تعداد، نزدیک یک میلیون نفر زیر پوشش 10 هزار مرکز ترک اعتیاد در سراسر کشور هستند.
او گفته: «معتادان تریاک ماهانه بین 4 تا 10 میلیون تومان، برای تهیه مواد مخدر هزینه می‌کنند، درحالی‌که بسیاری از آنها وضعیت مالی خوبی ندارند. به همین دلیل پیشنهادهایی مطرح شده است که دولت تریاک را کشت کند و با قیمت پایین در اختیار این دسته از معتادان قرار دهد. به این روش، «برنامه کاهش آسیب» می‌گویند که سال‌هاست در کشورهای مختلف دنیا اجرا میشود. در ایران نیز توزیع متادون، بوپرنورفین یا شربت تریاک هم بر مبنای برنامه‌های مشابه و برای کاهش آسیب بوده است.»
صفاتیان، شکسته شدن قبح تریاک و مصرف آن را از معایب کشت رسمی و قانونی تریاک در کشور می‌داند و عنوان کرد: «از آنجا که در کشور سیستم نظارتی قوی نداریم، کشت رسمی و در دسترس‌تر شدن آن خطر افزایش مصرف را به دنبال دارد. چون بر اساس تحقیقات، در ایران 17 درصد افراد میل به مصرف مواد مخدر دارند که 12 درصد هنوز سراغ آن نرفته‌اند و باید برای پیشگیری از اعتیاد آنها برنامه‌ریزی شود.»
در هر حال آنچه که باید به آن توجه داشت این است که کشورمان برای تهیه مواد اولیه برخی داروها نیاز به خشخاش دارد و در کنار آن مصرف تریاک در کشور نیز بسیار بالا است. به همین دلیل امکان سوءاستفاده از کشت آن زیاد است. درست است که دولت به دلیل تحریم‌ها و شرایط خاص کشور امکان واردات آن را، که قطعاً کنترل کردن آن راحت‌تر است ندارد، اما باید هر چه سریعتر با کمک مجلس طرحی را به تصویب برساند و آن را اجرایی کند تا از گستردگی کشت غیرقانونی خشخاش در کشور جلوگیری شود چراکه با توجه به مصرف بیش از استاندارد تریاک در کشور، کشت آن می‌تواند برای خیلی از افراد طمع‌برانگیز باشد و در شرایطی که کشور دچار کمبود آب نیز هست با رفتن افراد به سمت کشت این محصول، معضل کمبود آب و عدم کشت دیگر محصولات کشاورزی چند برابر نشود.
بازار ![]()